منزلی ساده درکوچه پس کوچه های اطراف حرم مطهر رضوی، محلی بود که برای انجام مصاحبه خدمت آیت ا...سیدمحمد زنجانی رسیدم .این دومین بار بود که به محضر مجتهدی از خانواده زنجانی می رسیدم؛ با این تفاوت که حدود20سال قبل به محضرآیت ا... العظمی سید عزالدین حسینی زنجانی رسیده بودم ومصاحبه ای کوتاه با این فقیه مجاهد داشتم وحالا پس از20سال برای مصاحبه به مناسبت نخستین سالروز ارتحال این فقیه فقید به حضور فرزند شان آیت ا... سید محمدحسینی زنجانی که خود ازبزرگان حوزه علمیه مشهد هستند، رسیدم.
آیت ا...سید محمد زنجانی که دراولین نگاه تصویروالد گرامی شان را به ذهن می آورد ،با روی باز، پاسخگوی پرسش های ما بود وبا حوصله ومتانت به آنها جواب داد. ایشان برای اولین بار ناگفته هایی را اززندگی آیت ا... العظمی سید عزالدین حسینی زنجانی بیان کرد که ازنظرشما می گذرد.
باتشکرازشما که وقتتان رادراختیارما قراردادید تا گوشه هایی از مشی علمی وسیره عملی آیت ا... العظمی زنجانی رابرای خوانندگان بازگوکنید، به عنوان اولین سوال بفرمایید باتوجه به این که عمده تحصیلات عالی ایشان درحوزه علمیه قم ودرمحضربزرگانی چون حضرت امام خمینی (ره) وعلامه طباطبایی طی شده بود ،آیا همین تعلق وتحصیل درمکتب فقهی قم موجب شده بود تا ما شاهد انبساط فکری، روشن اندیشی وروزآمدی درافکارواندیشه های ایشان باشیم؟
درابتدا ازروزنامه خراسان تشکرمی کنم که این فرصت رادراختیارما قراردادند تا زوایایی اززندگی مرحوم آیت ا...العظمی سید عزالدین زنجانی رابازگوکنیم .
اولین محیطی که مرحوم ابوی درآن تربیت یافته وتلمذ کرده بودند، محضرپدربزرگوارشان آیت ا...میرزامحمود زنجانی بود که امامت جمعه زنجان رابرعهده داشتند. ایشان درهمان اوایل تحصیل به دستورپدربزرگوارشان زبان فرانسه را که درآن زمان زبان خارجی رایج بود، فراگرفتند .این تسلط به زبان فرانسه چنان بود که چندبار با افرادی که ازکشورهای اروپایی به مشهد آمده بودند، به زبان فرانسه صحبت کردند.
مستحضر هستید که درزمان های گذشته، شهرها نوعا دارای شاکله حوزوی بود؛ یعنی در شهرها عالمان بزرگی بودند که طلبه ها را درهمان شهرخود درس می دادند وتربیت می کردند .ازجمله این شهرها زنجان بود .آیت ا...زنجانی با این که در زنجان امکان تحصیل در سطوح عالی حوزه را داشتند اما به دلیل سخت گیری های رضاخان ،درسال 1319ش زنجان رابه قصد قم ترک کردند تا مورد اذیت وآزارقرارنگیرند.
ایشان دراین باره به من می گفتند که وقتی اززنجان به قم رفتم، ،چهارمجتهد مسلم وحتی دوسه نفرصاحب رساله درزنجان بودند.این درحالی بودکه درآن موقع زنجان بیشتر از سی هزار نفر جمعیت نداشت اما چند نفر مجتهد وصاحب رساله درآن جا حضورداشتند.منظوراین است که هرشهروشهرستانی به تناسب خود حوزه ای داشته، لکن حوزه علمیه زنجان نسبت به شهرهای دیگرفعال تربوده است .چنان که دراین حوزه، شخصیت هایی مانند آیت ا...سید یونس اردبیلی ،مرحوم حاج سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و پدرمرحوم آیت ا...العظمی فاضل لنکرانی تحصیل کرده اند .
یکی ازویژگی هایی که مرحوم ابوی ازمحضر پدر بزرگوارشان کسب کردند، شناخت سیاست وآگاهی ازمسائل وجریانات روزبود . با این که برای جد ما مرحوم آیت ا...میرزامحمود زنجانی، زمینه های ورودبه سیاست فراهم بود اماایشان هیچ گونه سازگاری با حکومت پهلوی اول ودوم نداشتند .
درمجلس موسسان تغییرسلطنت که درآن برخی ازبزرگان وعلما شرکت داشتند ، مرحوم جدّ ما نیزبه عنوان امام جمعه ازشهرزنجان به همراه دونفردیگریعنی آیت ا... سید محمد موسوی وآیت ا...میرزامهدی میرزایی دعوت شدند. ایشان در این مجلس شرکت می کنند اما می فرمودند، هنگامی که رضاخان دراین جلسه صحبت کرد ومدعی شد که بساط دین را گسترش خواهد داد و ازخودش تعریف کرد، یک مرتبه به ذهنم خطور کرد که نکند این حرف ها چیزی جز تبلیغات وفریب کاری نباشد.به همین دلیل مجلس راترک کردم ووقتی همراهانم که اززنجان با من آمده بودند، پرسیدند: کجا می روی ؟ گفتم: نمی خواهم دراین جلسه شرکت کنم . آن ها در جواب گفتند: عقد سلطنت رضاخان درعرش خوانده شده واین جلسه صوری وفرمالیته است .گفتم : من دراین جلسه فرمالیته هم نمی خواهم شرکت داشته باشم وجلسه راترک کردم وایشان ودونفردیگرکه دکترمصدق وشیخ عباس طارمی باشند ،به سلطنت رضاخان رای ندادند .
پدرما حضرت آیت ا...زنجانی هم هنگامی که درزنجان بودند، همین ذهنیت منفی را نسبت به حکومت داشتند.
مرحوم ابوی بعدازاین که برای ادامه تحصیل به قم رفتند، به محضرامام خمینی (ره) مشرف شدند و مدت 5سال ازمحضرامام (ره) یک دوره اسفاررا فراگرفتند .به نظرمن این 5سال تلمذ ازمحضرامام (ره)، نظام فکری آیت ا...زنجانی را شکل داد و همفکری والد ما را با امام (ره) رقم زد.دلیل این مطلب آن است که وقتی به زنجان برگشتند با این که هنوزامام (ره) درمیان مردم چندان شناخته شده نبودند، ازآن بزرگوار به «حاج آقا روح ا...» نام می بردند، افکار بلند ایشان رامی ستودند ودرترویج آن می کوشیدند.
والد ما نقل می کرد، درآن زمان یکی ازعالم زاده ها کتابی به نام اسرارهزارساله دررد زیارت نوشته بود . ایشان نقل می کرد که در پی انتشار این کتاب، ما طلبه های جوان خدمت آیت ا... حجت رسیدیم وگفتیم چنین کتابی نوشته شده است، شما دستور دهید کتابی درردّ آن نوشته شود .آیت ا... حجت فرمودند : ازاین کتاب ها زیاد نوشته می شود وبا بی اعتنایی به آن فراموش می شود چون «الباطل یترک بترک ذکره ».خلاصه حاضرنشدند دراین باره اقدامی انجام دهند. برخی علما هم اقدام موثری دراین باره انجام ندادند تا این که امام خمینی (ره) مدت 15 روز درس خودراتعطیل کردند وبا تلاش شبانه روزی کتابی درردّ آن به نام «کشف الاسرار» نوشتند .
مرحوم والد تعریف می کرد که امام (ره) دراین مدت چنان جدوجهدی به خرج دادند که چشم هایشان ناراحتی پیدا کرد وبعد از15روزکه درس را آغازکردند، برای مخفی کردن این ناراحتی عینک دودی می زدند .مرحوم ابوی این گونه احساس مسئولیت ومبارزه با استکباررا ازاستاد خود یعنی امام خمینی (ره) فراگرفته بودند. به همین دلیل خانواده ما قبل ازمعروفیت فراگیر امام خمینی (ره) با افکارواندیشه های ایشان آشنا بودند و به صورت مرتب اندیشه های امام (ره) درخانواده مطرح می شد.
جناب استاد! حضرت آیت ا...سید عزالدین زنجانی جامع منقول ومعقول بودند. به نظرشما این جایگاه بلند علمی معلول چه عواملی بود؛ آیا ناشی از جد و جهد بود یا بهره بردن از محضر استادان برجسته ؟
یکی از مشخصه های حوزه علمیه قم درمقایسه با سایر حوزه ها، وجود فضای آزاد وبازعلمی است. دراین حوزه انواع واقسام علوم آزادانه تدریس می شود وهیچ انتقادی متوجه مدرسان ومتعلمان نمی شود.این فضای باز هم مرهون حضورشخصیت هایی چون امام خمینی (ره) وعلامه طباطبایی بود.زیرا چند سالی ازتاسیس حوزه علمیه قم نگذشته بود که علامه طباطبایی درقم مستقرشدند وقبل ازایشان هم امام خمینی (ره) فلسفه تدریس می کردند .مرحوم ابوی می گفتند که بعد ازآمدن علامه ،امام خمینی (ره) تدریس فلسفه رابه علامه واگذارکردند وخود به تدریس فقه واصول پرداختند.پس معلوم است که جو حوزه علمیه قم متأثرازاین دوبزرگوار بود والان هم شاگردان آنان راه این بزرگواران را ادامه می دهند .
یکی ازویژگی های آیت ا...زنجانی ارتباط بسیارصمیمی با نسل جوان به ویژه دانشجویان بود،به نظرشما این ویژگی ازچه خصوصیت اخلاقی نشأت می گرفت ؟
هرچند داشتن مراتب علمی برای عالم بودن شرط لازم است اما کافی نیست .درمیان علما، آنچه شرط کافی است، ارتباط برقرارکردن با مردم است.این حسن ارتباط دربرخی موروثی و معلول تربیت خانوادگی است .مرحوم ابوی ما درزنجان هم که بودند همین روحیه ارتباط با مردم راداشتند وبیت ایشان به روی مردم باز بود وانواع واقسام مسائل شرعی واجتماعی، به مرحوم والد ارجاع وحتی برخی منازعات دردفترایشان حل وفصل می شد .روحیه ایشان به گونه ای بود که خود را موظف می دانستند با مردم ارتباط برقرارکنند لذا محدودیتی برای ارتباط با ایشان نبود .همین روش ومنش را زمانی هم که به مشهد مشرف شدند ،ادامه دادند .به ویژه آن که درمنطقه ای سکونت داشتند که نزدیک دانشگاه بود. این موقعیت ،فرصت طلایی برای دانشجویان بود که با ایشان ارتباط برقرارکنند و مسائل اعتقادی خود را با ایشان درمیان بگذارند . به دلیل همین انگیزه ارتباط بامردم بود که ایشان از ابتدای ورود به مشهد جلسه تفسیرقرآن تشکیل دادند که تا اواخرعمرشان ادامه داشت .فلسفه برگزاری این جلسات تفسیر، برقراری ارتباط فکری با مردم وتلاش برای رفع نیازهای دینی آنان بود .
قبول دارید که زمان شناسی وتسلط به مسائل ونیازهای زمان دراین تعامل سازنده با دانشجویان نقش داشته است ؟
البته که ایشان یک فقیه وعالم زمان شناس بودند. یادم می آید قبل ازاین که حضرت امام (ره) درمیان مردم به صورت گسترده معروف شوند، به ما می گفتند که افکارامام (ره) افکارجهانی است ومااگربخواهیم اسلام را عرضه کنیم باید آن را درقالب فرمایش های امام(ره) عرضه کنیم. ایشان معتقد بودند امام(ره) اندیشه های فوق العاده ای دارند که آن افکار، رفع کننده مشکلات مسلمان هاست . می گفتند اگربخواهیم مشکلات مسلمان ها را رفع کنیم چاره ای جز این که دراندیشه تشکیل حکومت باشیم، نداریم. ما این اندیشه ها را قبل از معروف شدن امام (ره) ، اززبان شاگردشان یعنی آیت ا...زنجانی می شنیدیم .مرحوم ابوی این اندیشه ها راکاملا قبول داشتند هرچند به طورموثروجدی درکنارامام (ره) حضور نداشتند.
به دلیل همین زمان شناسی بود که ابوی می گفتند باید اسلام را با شرایط روز تفسیروتبیین کنیم؛ نکته ای که امام (ره) هم آن را به بیانی دیگرمطرح کردند .
جناب استاد! یکی ازجنبه هایی که درزندگی آیت ا... زنجانی قابل مطالعه وبررسی است ارتباط ایشان با خانواده وسبک وشیوه ایشان درتربیت فرزندان است. روش تربیتی ایشان چگونه بود ؟
آن قدری که ازدوران طفولیت ونوجوانی به یاد دارم، این است که اولا مارامکلف کردند ازاستادشان آیت ا... العظمی بروجردی تقلید کنیم وهرروزبنده وهمشیره ام موظف بودیم دوتامسئله ازتوضیح المسائل را درمحضرایشان بخوانیم وتوضیح آن را اززبان ابوی بشنویم.هم چنین برای روان شدن قرائت قرآن، ما هر روز نصف صفحه قرآن می خواندیم.این برنامه ادامه داشت تاحدی که سه چهارم توضیح المسائل را به این شکل درمحضرایشان خواندیم وقرآن راهم فراگرفتیم .درباره درس اخلاق هم باید بگویم که هرروز نیم صفحه ازخلاصه معراج السعاده ملااحمد نراقی را که توسط شیخ عباس قمی تلخیص شده بود،می خواندیم. آنچه درزندگی ایشان برای ماچشمگیر بود، علاقه آن مرحوم به علم وکتاب بود. براین اساس در اوایل حضوردرمشهد مقدس ومدت 20سالی که کتابخانه ایشان اززنجان به مشهد منتقل نشده بود ،یک دفعه نشد ازبنده درباره وضع ساختمان منزل سوال کنند، اما ازکتاب هایشان مرتب سوال می کردند .من هم چون متوجه نگرانی ایشان نسبت به کتاب ها شده بودم ،به منظور آسودگی خاطر مرحوم ابوی همه کتاب هایشان را به مشهد منتقل کردم.ایشان بسیار علم دوست وکتاب دوست بودند . به من می گفتند اگرازهرکتابی یک مطلب هم استفاده کنید، برای مطالعه آن کافی است. تا پایان عمرهم کتاب همدم ایشان بود.
به طور اجمالی به مبارزات سیاسی آیت ا... زنجانی اشاره کردید ، ظاهرا آمدن ایشان به مشهد هم درپی همین مبارزات بوده است دراین باره توضیح بیشتری دهید.
ماجرای اقامت اجباری درمشهد از آن جا آغاز شد که درسال 50 شاه به اوپک رفته بود و دربازگشت به اصطلاح پیروز مندانه ازاوپک ،تمام اقشارواصناف ازجمله عده ای روحانی به استقبال شاه رفته بودند.مرحوم ابوی ازاین روحانی ها درمنبر انتقاد کردند.همین انتقاد باعث شد ساواک مسئله را پیگیری و به دربارمنتقل کند. به دنبال آن ، دربار دستورعزل مرحوم ابوی ازمقام امامت جمعه را صادر وآن را به طوررسمی به فرمانداری کل زنجان ابلاغ می کند . فرمانداری هم به اوقاف اعلام واوقاف هم به مرحوم ابوی ما اعلام کرد که به زنجان برنگردد.آن ها گفتند که اگر ایشان به زنجان برگردد، دستگیرخواهدشد.به این دلیل مرحوم ابوی درمشهد ماندگارشدند .
زمانی هم که تظاهرات مردم علیه رژیم شاه اوج گرفت، مرحوم ابوی درجلسات جامعه مدرسین حوزه علمیه مشهد برای پیشبرد انقلاب فعالانه شرکت می کردند .البته می دانید که هدایت و رهبری این جامعه بر عهده سه شخصیت انقلابی بود: آیت ا...العظمی خامنه ای ،شهید هاشمی نژاد وآیت ا...واعظ طبسی .آن زمان، این بزرگواران این جلسات را اداره می کردند و جلسات هم درمنازل آقایان علما برگزارمی شد .براین اساس یک جلسه هم درمنزل ما برگزارشد.خلاصه این که آیت ا...زنجانی به طور موثری درمسائل انقلاب شرکت داشتند .
بعد ازانقلاب چگونه به نظام کمک کردند وچه نقشی داشتند؟
اگرخاطرتان باشد حدود 10 روز قبل ازپیروزی انقلاب، امام خمینی (ره)به ایران بازگشتند .دراین زمان، جامعه مدرسین حوزه علمیه مشهد که متشکل از آیت ا...مروارید ،آیت ا...میرزاجواد آقا تهرانی ،آیت ا...میرزا علی فلسفی وجمعی دیگر بود، پیشنهاد سفربه تهران ودیدارو عرض خیرمقدم به امام خمینی (ره) را مطرح کردند.یادم می آید ماشین جیپی آمد وابوی وحضرات آیات را صبح زود به طرف تهران برد. وقتی حضرات آیات به محضر امام (ره) می رسندتا امام (ره) چشمشان به مرحوم ابوی می افتد ،می فرمایند که چرا شما به زنجان تشریف نبردید من که درنامه نوشته بودم. دراین نامه که به مناسبت صدمین سالروز ولادت امام خمینی (ره) منتشرشده است، امام(ره) ازپاریس خطاب به مرحوم ابوی نوشته و فرموده بودند که به زنجان تشریف ببرند .اماابوی نرفتند ونامه ای به امام (ره) نوشتند.علت آن هم این بود که آن زمان نمایندگان زنجان خواستار بازگشت ابوی به زنجان بودند .ابوی می گفتند، اگرالان من به زنجان برگردم این بازگشت به نام آن ها تمام می شود ومصلحت نیست الان چنین حرکتی انجام دهیم. براین اساس به زنجان نرفتند.اما این بارامام(ره) حضورا فرموده بودند، شما بروید زنجان .دراین جا مرحوم ابوی می گویند اگرلازم می دانید حکمی هم دراین باره بدهید. امام (ره) هم به ایشان حکم می دهند و مرحوم والد به زنجان می روند .
همان طورکه مستحضرید بعد ازتشکیل نظام اسلامی، برخی جریان های تند فعالیت می کردند که چون ایشان نتوانستند با آن ها همراه بشوند، در پی یک ترورنافرجام درسال 59 مجددا به مشهد مقدس باز گشتند.
اگردرپایان نکته ای ناگفته مانده است، بیان فرمایید.
ازنظرمکتب فکری باید بگویم گرچه ایشان درمکتب قم پرورش یافته بودند اما صددرصد تسلیم مکتب صدرایی نبودند. خودشان دراین باره می گفتند که این بزرگواران زحمت کشیدند ولی زحمت آن ها دلیل نمی شود که همه نظرات آنان صائب وبی اشکال باشد .درهمین راستا ایشان کتابی به نام «آیین رستگاری» نوشتند که درحقیقت نقد افکارصدرالمتالهین است .
همین طورکتابی درباره شرح مثنوی معنوی دارند.
این کتاب شرح نیست ، بلکه مقدمه شرح است .این مقدمه شرح راهم به این خاطرنوشتندکه درصدد شرح مثنوی بودند اما می گفتند نتوانستم اطمینان پیدا کنم که مولوی پیرو مکتب اهل بیت(ع) است.ازاین رو دراین مقدمه لغزش های مثنوی بیان شده است ومعتقد بودند هرکسی که مثنوی را مطالعه می کند باید به این نکات توجه داشته باشد.ایشان 12مقدمه را برای نوشتن شرح تهیه کردند وخوشبختانه این مقدمات در دسترس است وما درصددیم به مناسبتی آن رامنتشرکنیم ،تا مشخص شود اگر آیت ا... زنجانی ازاشعارمثنوی استفاده می کردند ،سراسرآن را درست نمی دانستند. البته می گفتند آن جایی را که مولوی فهمیده، فهمش بی نظیر است .
چه آثاری ازایشان را دردست انتشاردارید؟
یکی ازآثاری راکه مادردست تحقیق داریم وان شاءا... منتشرخواهیم کرد «الانتزاعات من القرآن » است . این کتاب شامل برداشت های قرآنی ایشان است. ابوی دراین کتاب فهم خودرا ازبرخی آیات نوشته اند . یکی دیگر ازآثارپربارایشان ،شرح خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) است . مرحوم ابوی می گفتند این خطبه یکی ازکرامات حضرت صدیقه طاهره(س) می باشد و علامت عصمت حضرت همین معارف بلندی است که دراین خطبه آمده است.هرچند این کتاب چاپ شده اما درصددیم باتحقیق بیشتر،دوباره آن رامنتشرکنیم .«معیارشرک درقرآن» یکی دیگرازآثارمرحوم ابوی است که به عربی نوشته شده وبه فارسی هم ترجمه ومنتشرشده است .این کتاب شامل استدلال های قرآنی برحقانیت دیدگاه های تشیع است .ان شاءا... سایر آثار ایشان هم به تدریج منتشر خواهد شد.
.: Weblog Themes By Pichak :.
