این روزها مشهدالرضا(ع) به واسطه حضور طیف وسیعی از زائران حال و هوای خاصی پیدا کرده است، زائرانی که از نقاط دور و نزدیک خود را به مشهد رسانده‌اند تا روزها و لحظاتی را در جوار بارگاه منور رضوی سپری کنند.

در گزارشی کوتاه حرم مطهر رضوی برای این زائران معرفی می‌شود.

حرم مطهر رضوی؛ میعادگاه عاشقان

با شهادت امام رضا (ع) در سال 203 پیکر پاکش در کنار قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد، این عمارت در میان باغی بزرگ و زیبا قرار داشت که متعلق به حمید بن قحطبه والی توس بود، گویند هنگامی که امام رضا (ع) به مرو می رفتند در بین راه در خانه حمید بن قحطبه فرود آمدند و محل تدفین خود را مشخص کردند.

با توجه به این مطلب نخستین بنای آرامگاه همان بقعه هارون الرشید بوده است که توسط مأمون عباسی بنا شده است که بقیه بنای حرم بر روی آن ساخته شده است از این تاریخ به بعد تا دوره دیلمیان نشانه‌ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نیست، سبکتکین (387 ـ 366 هـ ق ) پادشاه متعصب غزنوی حرم مطهر را ویران و زیارت آن را ممنوع کرد پس از آن عمید الدوله فایق در تکمیل بقعه و آبادانی مشهد کوشید.

در سال 400 هـ. ق ابوبکر شاهمرد به دستور سلطان محمود غزنوی بنای بقعه بار دیگر بازسازی کرد با توجه به سنگ نوشته قبر امام رضا(ع) به نظر می‌رسد بنای حرم در سال 516 هـ. ق تجدید یا تعمیر شده است، بنای بقعه به سال 548 هـ ق آسیب فراوان دید.

در روزگار سلجوقیان شرف الدین ابوطاهر قمی پس از مرمت بنا گنبدی کاشی کاری شده را بر روی قبه حرم بنا کرد و مناره‌ای را کنار آن ساخت در دوره خوارزمشاهیان (612 هـ ق ) روضه رضوی مورد توجه قرار گرفت که کتیبه‌هایی از آن زمان در حرم موجود است.

در زمان چنگیز بقعه دچار ویرانی شد، در زمان غازان خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجایتو در تعمیر و تزئین حرم مطهر کوشید، در قرن هشتم بنای حرم عبارت بوده است از حرم، مسجد بالاسر و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی و یک مدرسه ( به تصریح ابن بتوته جهانگرد معروف). در زمان شاهرخ تیموری و همسرش گوهرشاد حرم مطهر توسعه قابل توجهی پیدا کرد.

در این دوره سال 821 هـ ق نخستین مسجد جامع شهر مشهد با نام مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم مطهر برپا شد سپس بنای «دارالحفاظ» «مسجد فرق الذکر»، «دارالسیاده» و سر انجام تحویل خانه یا خزانه برپا شد.

پیرامون مجموعه نیز سه مدرسه به نام‌های مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودرب ساخته شد، در زمان سلطان حسین بایقرا ( 875 ـ 912) به کوشش امیر علی شیر نوایی صحن کهنه و اساس ایوان طلا به وجود آمد، صحن انقلاب در زمان شاه عباس اول وسعت یافت در زمان شاه طهماسب صفوی مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و در سال 932 هـ ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد به خشت‌های طلا مبدل شد بعد از غارت خشت‌های طلای گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبک شاه عباس در سال 1010 هـ قبه تجدید بنای آن دستور داد که شرح آن در کتیبه میناکاری شده دور گنبد به خط علیرضا عباسی نقش بسته است، در زمان شاه عباس صحن کهنه (انقلاب ) گسترش یافت و ایوان شمالی اتاقها غرفه‌ها و سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن احداث شد.

روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید. در سالهای آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام (ع) , حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود , چنان که بقعه مطهر تنها در یک در وروردی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه‌های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو , به سوی خارج از بنا بسته بود.

بر فراز بقعه تنها قبه‌ای وجود داشت، در آن سال‌های دور زمین‌های اطراف حرم مطهر, همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود, تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می‌شد.

نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان, منع آنها از توجه به مرقد امام و درک فیض زیارت, سبب شد که سال‌ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود، سرانجام سال‌های سخت و سنگین به کندی سپری شد, عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی سبب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان, حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رافت خاصه حضرت بصورت بروز کرامات پی در پی و معجزات, گره از کار دردمندان و نیازآوران به درگاهش گشود, کثرت و تداوم کرامات امام سبب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی یابد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی, زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند.

در طول قرن‌های مختلف, رجال کشورهای اسلامی, حکام و امرای خراسان, مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده‌اند, ضمن تزئین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه‌های کهن هنری دوران گذشته کرده, نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند.

حرم حضرت رضا (ع) که روضه منوره نیز گفته می‌شود و در زیر گنبدی زرین قرار دارد با رواق‌های گوناگونی که هر یک نام جداگانه‌ای دارند، احاطه شده است، مرقد مطهر حضرت رضا (ع) در داخل ضریح قرار دارد، هنرمندان زبردست اوج قدرت هنری خود را در خلق آثار زیبا و شکوهمند این مکان بکار گرفته اند، دیوارهای حرم تا ارتفاع 20 سانتی متر با سنگ مرمر پوشیده شده است و بالای آن به ارتفاع 92 سانتی متر با کاشی‌هایی بسیار گرانبها و ارزشمند، مشهور به «سلطان سنجری» مزین شده است، بر روی این کاشی‌های نفیس آیات قرآن و احادیث معصومین (ع) با خطوط رقاع و ثلث و نقشهای اسلیمی برجسته دیده می‌شود، کتیبه بسیار مهمی که در حرم مطهر به چشم می خورد، در زیر گنبد بر سر دیوارهای حرم است و حرم مطهر را دور می‌زند. بر این کتیبه که 80 سانتی متر عرض دارد. سوره مبارکه جمعه با خط ثلث جلی نوشته شده است که اثر خطاط مشهور دوره صفوی «علیرضا عباسی» است.

رواقها

در اطراف حرم مطهر رواق‌ها و بیوتات مختلفی احداث شده است که مشهورترین این رواق‌ها عبارتند از: مسجد بالاسر، دارالسیاده، دارالحفاظ، دارالسلام، دارالسرور، دارالزهد، دارالذر، دارالسعاده، گنبد حاتم خانی، دارالضیافه، گنبد الهوردی خان، توحید خانه، دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف و رواق بزرگ دارالولایه.

گنبد طلا

بقعه مبارکه حرم رضویه دارای گنبد طلا و درخشانی است که بر فراز حرم امام رضا(ع) قرار دارد و بزرگترین و نمایان ترین شاخص و نماد «مشهد مقدس» به شمار می رود. ارتفاع آن از کف حرم تا بالای گنبد 20/31 متر است. کتیبه بزرگی به صورت یک نوار گنبد را دور می زند. این کتیبه به خط «علیرضا عباسی» است.

صحن آزادی (صحن جدید قاجاریه)

این صحن در مشرق حرم مطهر واقع شده است. این صحن نیز دارای چهار ایوان است. مشهورترین آنها، ایوان طلاست که متصل به حرم مطهر است.

صحن انقلاب (صحن عتیق صفویه)

یکی از زیباترین و با شکوه ترین اماکن آستان قدس رضوی صحن عتیق صفوی یا صحن انقلاب است. در این صحن چهار ایوان به نامهای: ایوان عباسی (شمالی)، ایوان طلا (جنوبی)، ایوان نقارخانه (شرقی) که ساختمان نقارخانه بر روی آن ساخته شده است و ایوان ساعت (غربی) که ساعت بزرگی بر آن قرار دارد دیده می شود. بنای این ایوان ها از بهترین نوع هنر معماری اسلامی است ساختمان ایوان طلای این صحن به دستور امیرعلی شیرنوائی وزیر دانشمند «سلطان حسین بایقرا» در سال 872 ق بنا شده است. ولی تکمیل بنای این صحن به دستور شاه عباس انجام گرفته است. بنای زیبای نقاره خانه، سقاخانه (حوض اسماعیل طلایی) در وسط صحن انقلاب و ساعت برروی ایوان غربی از دیدنیهای این صحن است.

صحن جمهوری اسلامی

این صحن در سال 1365 ش. احداث شده است. در این صحن دو گلدسته در پشت سردرهای شمالی و جنوبی هر یک به ارتفاع 30 متر ساخته شده است. صحن مذکور از طریق رواق دارالولایه به حرم مطهر مرتبط می‌شود.

صحن قدس

این صحن بعداز انقلاب اسلامی احداث و 2500 متر مربع وسعت دارد. در طبقه همکف آن 28 حجره به ارتفاع 6 متر و یک ایوان به وسعت 150 متر مربع که به ایوان قبله معروف است بنا شده است.

صحن موزه (رواق دارالامامه)

این صحن در مجاورت مسجد گوهرشاد و مقابل خیابان امام رضا (ع) (خیابان تهران) واقع است. و بیش از 8300 متر مربع وسعت دارد. مطالعات پوشش سقف این صحن به منظور ایجاد رواقهائی در آن در دست تهیه است. صحن بزرگ جامع رضوی در مقابل صحن موزه است.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد یکی از مشهورترین مساجد ایران است. این مسجد که در مجاورت حرم حضرت رضا (ع) قرار دارد، به دستور «گوهرشاد خاتون» همسر «شاهرخ تیموری» در سال 821 ق ساخته شده است. هم اکنون مساحت کل این مسجد 9410 متر مربع می باشد. این مسجددارای یک صحن و چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ است در طرفین ایوان زیر گنبد یا ایوان مقصوره، دو مناره زیبا، هر یک به بلندی 40 متر قرار دارد. منبر آن در سال 1243 ق به شیوه منبت کاری از چوب گردو ساخته شده است. در این منبر آهن و میخ به کار نرفته است.

کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

ساختمان بزرگ کتابخانه در محل بین بست بالا (بست شیخ توسی) و بست طبرسی قرار دارد. سابقه تأسیس کتابخانه آستان قدس رضوی به سال 618 ق می رسد. این کتابخانه اکنون یکی از غنی ترین و بزرگترین کتابخانه های جهان اسلام و خاور میانه است. این کتابخانه به 36 زبان کتاب دارد. قدیمی ترین کتب خطی کتابخانه، آرشیو مجلات و روزنامه های قدیمی و جاری این کتابخانه از اهمیت خاصی برخوردار است. ساختمان جدید کتابخانه با گنجایش یک میلیون جلد کتاب و چندین سالن مطالعه و سایر امکانات در سالهای اخیر احداث شده است. بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی در نزدیکی کتابخانه واقع شده است.

موزه‌های آستان قدس رضوی

موزه مرکزی آستان قدس رضوی یکی از زیباترین و غنی ترین موزه‌های ایران به شمار می رود. ساختمان آن در ضلع شرقی صحن موزه یا صحن امام خمینی قرار دارد. قدمت اشیای آن به قرن ششم هجری می رسد. از آثار بی نظیر این موزه سنگ مرقد امام هشتم است که به خط کوفی برجسته در سال 516 ق با نهایت ظرافت حجاری شده است. که بر لوحی از مخمل قرار دارد. موزه قرآن، موزه تمبر، موزه سکه و موزه تاریخ مشهد از دیگر موزه‌های آستان قدس رضوی است. دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مهمانسرای حضرت، دارالشفای امام رضا(ع) از دیگر اماکن و مجموعه‌های اطراف حرم مطهر حضرت رضا (ع) است.