قیدار شهر جد پیامبراسلام

حضرت الیاس
(علیه السلام): از نوادگان هارون و از پیامبران بنى-اسرائیل

«الیاس» واژه-اى غیر عربى است [1] که بیشتر لغویان آن را همان «ایلیا»ى عبرى به معناى «یَهُوه خداى من است» دانسته و گفته-اند: چون این واژه یونانى است، به پایان آن حرف «س» افزوده شده است؛ مانند: «هرمس». [2]

در کتاب مقدس درباره نبوت «ایلیا» و دعوت وى از پادشاهان و مردم به پرستش خداوند و ارتباطش با «الیسع» و حوادث دیگر، بسیار سخن گفته شده است. [3]

نام الیاس دوبار، و بنابر نظر کسانى که «الیاسین» را تعبیر دیگرى از الیاس مى-دانند، سه بار در قرآن آمده است. (انعام/6، 85؛ صافّات/37، 123، 130)

با توجه به اینکه قرآن به بیان جزئیات رخدادهاى تاریخى نمى-پردازد، درباره زمان، مکان، نسب و برخى دیگر از ویژگیهاى الیاس نمى-توان از مستند قرآنى کمک گرفت؛ اما در منابع اسلامى دیدگاههاى گوناگونى در این باره وجود دارد. بیشتر مفسّران [4] و مورّخان [5] او را از نوادگان هارون و از پیامبران بنى-اسرائیل و نسب او را الیاس بن یاسین (یسى) بن فنحاص بن العیزار بن هارون بن عمران دانسته-اند. عده-اى از مفسران هم به نقل از عبداللّه بن مسعود و قتاده، او را همان «ادریس» شمرده-اند [6]، حتى گفته شده که ابن-مسعود در قرائتى نادر، آیه «اِنَّ اِلیاسَ لَمِنَ المُرسَلین» (صافّات/37، 123) را «إنّ ادریس...» قرائت کرده است [7]؛ ولى گویا این گفته با آیات 84 ـ 85 انعام/6 سازگارى ندارد، زیرا به دلیل بازگشت ضمیر «مِن ذُرّیَّتِه» به «ابراهیم» یا «نوح»، الیاس نواده یکى از این دو پیامبر به شمار مى-رود، در حالى-که بیشتر مفسّران، ادریس را از اجداد نوح دانسته-اند. [8]

از ابن عباس نقل شده که الیاس همان «خضر»، یعنى معلّم موسى است [9] و برخى دیگر بر این باورند که الیاس از دوستان خضر بوده و هر دو زنده-اند و الیاس مأمور خشکیها و خضر مأمور جزیره-ها و دریاهاست یا مأموریت الیاس را در بیابانها و خضر را در کوهها مى-دانند. [10]

برخى او را «یحیى»، تعمید دهنده عیسى [11]، «الیسع» [12] و «ذا الکفل» [13] نیز دانسته-اند؛ ولى آن-گونه که از ظاهر آیات قرآن برمى-آید، الیاس به طور جداگانه نام یکى از پیامبران بوده و با هیچ یک از پیامبران دیگر که نام برخى از آنها در کنار الیاس آمده، متحد نیست.

در سوره انعام، نام الیاس در میان چند پیامبر دیگر که همه آنان از صالحان شمرده شده-اند، آمده است: «و زَکریّا و یحیى و عیسى و إِلیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّـلِحین» (انعام/6، 85) بیشتر مفسران بدون هیچ توضیحى درباره «الصّـلِحین» از کنار آن گذشته-اند؛ اما برخى گفته-اند: «کُلٌّ مِنَ الصّـلِحین» یعنى همه آنها از انبیا و رسولان هستند [14]، چنان-که برخى دیگر از مفسران در ذیل آیه 130 بقره/2 که درباره حضرت ابراهیم مى-فرماید: «اِنَّهُ فِى الأخِرَةِ لَمِنَ الصّــلِحین» معتقدند که مراد از صالحان در این آیه، کسانى نیستند که شایستگى رحمت عامّه خدا یا رحمت ویژه مؤمنان یا ولایت و سرپرستى از سوى خدا را دارند، بلکه مقصود، این است که آنها کسانى و داراى مقامى هستند که رحمت الهى آنان را دربرمى-گیرد و این همان امنیت مطلق از عذاب الهى است و چنین مقامى، خود داراى مراتبى است. [15]

در سوره صافّات/37 الیاس از پیامبرانى معرفى شده که با دعوت قوم خود به پرهیزگارى و پرستش خدا، آنان را از پرستش غیر او برحذر داشته است؛ ولى قومِ او ـ جز شمارى از افراد بااخلاص ـ سخنانش را نادیده گرفته، به وى ایمان نیاوردند: «و إِنّ إِلیاسَ لَمِنَ المُرسَلینَ إِذ قالَ لِقومه أَلا تَتَّقونَ أَتدعونَ بَعلا و تَذَرونَ أَحسنَ-الخلِقینَ اللّهَ رَبَّکُم و رَبَّ ءَابَائِکُمُ الأوّلینَ فَکذّبوهُ فَإِنّهُم لَمُحضَرونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلَصینَ» (صافّات/37، 123 ـ 128) در ذیل این آیات، داستانهاى فراوانى نقل شده که در یکى از آنها به نقل از صدوق آمده است: بعد از تجزیه سرزمین بنى-اسرائیل، گروهى از آنان به شهرى که به سبب وجود بتى به نام «بعل»، «بعلبک» نامیده مى-شد، کوچ کردند. مردم و پادشاه این دیار، بت بعل را مى-پرستیدند و خداى متعالى براى هدایت آنها الیاس را به سویشان فرستاد. پادشاه در آغاز دعوت او را پذیرفت؛ ولى همسرش، وى را به سرپیچى و مخالفت با الیاس وا داشت. پادشاه نیز ضمن مخالفت با الیاس درصدد کشتن وى برآمد و الیاس به کوهها و بیابانها گریخت. بنابر قولى دیگر، الیاس، الیسع را به جانشینى خود برگزید و خداى متعالى او را به آسمانها برد. [16]

همان-گونه که از آیات قرآن برمى-آید، قوم الیاس به جاى پرستش خداى یگانه، به پرستش بتى به نام بعل روى آورده بودند: «إِذ قالَ لِقومِهِ أَلاَ تَتَّقونَ أَتَدعونَ بَعلاً و تَذَرونَ أَحسنَ الخلِقِینَ» (صافّات/37، 124 ـ 125)

معنا و مصداق بعل مورد اختلاف مفسران است؛ از جمله آن را به معناى «ربّ [17]»، نام یک فرشته [18] و نیز نام زنى دانسته-اند که قوم الیاس را گمراه کرد و مورد پرستش آنان قرار گرفت. [19] بیشتر مفسران شیعه و سنى هماهنگ با ظاهر آیات، آن را نام بتِ قوم الیاس دانسته-اند. طلایى بودن، درازى، برخوردارى بت یاد شده از صورتهاى چهارگانه و 400 خدمتکار و نیز چگونگى به-کارگیرى آن از سوى شیطان براى واداشتن مردم به تکذیب الیاس و بى-اثر کردن دعوت وى از مطالبى است که برخى مفسران در ذیل آیه بدان پرداخته-اند. [20] قوم الیاس، جز شمارى از آنان، با اصرار بر بت-پرستى خویش، به تکذیب آن حضرت پرداختند: «فَکذّبوهُ فَإِنّهُم لَمُحضَرونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلصینَ» (صافّات/37، 127 ـ 128) خداوند نیز گنهکاران را عذاب کرده، نام نیک الیاس را در میان امتهاى بعد جاودان ساخت: «و تَرکنَا عَلیهِ فِى-الأَخِرِین» (صافّات/37، 129)

گروهى از مفسران، مراد از «إِل یَاسِین» را در آیه «سَلـمٌ عَلى إِل یَاسِین» (صافّات/37، 130) الیاس یا همراهان و پیروان الیاس دانسته-اند، هرچند در چگونگى تطبیق آن بر الیاس اختلاف دارند: 1. عده-اى آن را لغتى از الیاس، مانند «میکال» و «میکائیل» مى-دانند یا اینکه نام او «یاسین» بوده و «ال» بر آن داخل شده است. [21] 2. برخى دیگر آن را جمع «إلیاسى» به همراه «ى» نسبت و به معناى همه همراهان و پیروان الیاس مى-دانند. [22] 3. برخى نیز این واژه را «آل-یاسین» با الف ممدوده قرائت کرده و «یاسین» را نام پدر الیاس دانسته و گفته-اند: «آل» به معناى خاندان است و شامل فرزند نیز مى-شود [23]؛ ولى گروهى دیگر «یاسین» را یکى از نامهاى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)و «آل-یاسین» را به خاندان و اهل بیت حضرت(علیهم السلام)تفسیر کرده-اند [24]؛ ولى با توجه به ضمیر در «اِنَّه» که در آیه بعد آمده و مرجع آن باید مفرد باشد، دیدگاه نخست تقویت مى-شود. [25]



منابع

البحر المحیط فى التفسیر؛ البیان فى غریب اعراب القرآن؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ التحقیق فى کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القمى؛ تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب؛ تفسیر نمونه؛ جامع-البیان عن تأویل آى القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبى؛ دراسات تاریخیة من القرآن الکریم؛ روح-المعانى فى تفسیر القرآن العظیم؛ عرائس المجالس فى قصص الانبیاء؛ الفرقان فى تفسیرالقرآن؛ قاموس کتاب مقدس؛ قصص الانبیاء، ابن کثیر؛ الکامل فى-التاریخ؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ مجمع البیان فى تفسیرالقرآن؛ المعرب من الکلام الاعجمى؛ المیزان فى تفسیرالقرآن؛ واژه-هاى دخیل در قرآن مجید.