گنبد سلطانیه؛ تاج محلی رها شده
گنبد سلطانیه بخش اعظم تزئینات خارجی خود را از دست داده، اما قسمت‌های داخلی آن کماکان واجد عناصر ارزشمندی است
فرناز حیدری- تهاجم مغول‌ها با حمله چنگیزخان در سال 1218 میلادی (597 ه.ش.) آغاز شد. ورود مغول‌ها نابودی و غارت بسیاری از سرزمین‌های اشغالی را در پی داشت. ضربات مغول‌ها بر ایران همچون توفانی بود که زخم‌های آن هیچ‌گاه به‌طور کامل درمان نشد. اما در اواسط همان قرن، فرهنگ اسلامی ایران به شدت بر مغولان تاثیر گذاشت و عملا زمینه تغییرات شگرفی را فراهم ساخت.
این هلاکوخان مغول (65-1217میلادی برابر با 644-596 ه.ش.) بود که بر خلاف پیشینیان خود آرام آرام به فکر ساخت‌وساز افتاد. طرح‌های ساختاری اولیه کماکان سنتی باقی ماندند، اما غرور و جاه‌طلبی مغول‌ها باعث تغییر و اعمال طرح‌های نو شد. درست است که مغول‌ها بخش اعظم جهان را تسخیر و نابود کردند، اما بعدها تلاش آنها برای نشان دادن سلطه و برتری خود بیشتر متوجه عرصه‌هایی از جمله معماری شد و این مساله ساخت ابنیه تاریخی ارزشمندی را در سراسر قلمرو آنها در آن‌زمان رقم زد. در ادامه این مبحث، دو بنای مشهور متعلق به این دوران که ارزش گردشگری هر دو آنها کم‌نظیر و مثال‌زدنی است، معرفی و با یکدیگر مقایسه خواهند شد.
وجوه اشتراک و افتراق
برهه تاریخی فوق‌الذکر از نظر معماری، مقیاس مختص به خود را دارد که بالطبع همین مقیاس هم آن را متمایز و قابل تشخیص می‌سازد. به عنوان مثال گنبدهای ساخته‌شده در این دوره اغلب بزرگ و وسیع و برج‌ها نیز معمولا بلند هستند. نماهای ابنیه عمدتا توسط مجموعه‌ای از صفحات یا پانل‌های کمانی بلند و باریک انرژی و جان تازه‌ای می‌گیرند. این خصوصیات را در دو مکان می‌توان به خوبی مشاهده کرد؛ نخست در شهر سلطانیه واقع در 35 کیلومتری زنجان که در آن مشخصا بنایی زیبا به نام گنبد سلطانیه با حدود 50 متر ارتفاع به چشم می‌خورد. روایت‌ها حاکی از آن است که این بنا به دستور الجایتو (16-1304 میلادی برابر با 695-683 ه.ش.)، برادر جوان‌تر و جانشین غازان‌خان ساخته شده است. گنبد سلطانیه با پلان 8 ضلعی خود، در حال حاضر عنوان سومین گنبد بزرگ آجری دنیا را به خود اختصاص داده است. در نزدیکی شهر آگره (سومین شهر بزرگ در ایالت اوتار پرادش واقع در شمال هندوستان) و در 200 کیلومتری جنوب دهلی‌نو نیز بنایی متعلق به دوره بابریان یا گورکانیان هند به چشم می‌خورد که تاریخ‌نگاران آن را منتسب به مغولان هند می‌دانند و دومین بنای مشهوری است که در این مبحث به اختصار به آن پرداخته خواهد شد. تاج‌محل معروف، در واقع یکی از مشهورترین مقبره‌های جهان در نزدیکی رودخانه جومنا است که در قرن 17 میلادی توسط امپراتور مغول منسوب به شاه جهان برای همسرش ممتازمحل و البته پس از مرگ وی ساخته شده است.
میراث تاریخی مغول‌ها
گنبد سلطانیه و تاج‌محل هر دو به عنوان میراث جهانی یونسکو به ترتیب در سالهای 2005 (1384 ه.ش.) و 1983 (1362 ه.ش.) به ثبت رسیدند. به گفته برخی از محققان، این گنبد سلطانیه بود که راه را برای ساخت گنبدهایی با سبک ایرانی نظیر مقبره خواجه احمد یسوی در قزاقستان و تاج‌محل هند در دنیای معماری اسلامی هموار کرد. مقبره خواجه احمد یسوی نیز مشخصا به دستور تیمور لنگ نخستین پادشاه گورکانی و در سال 1389 میلادی (768 ه.ق) در شهر ترکستان واقع در جنوب قزاقستان ساخته شد. این مقبره ناتمام در سال 2003 میلادی (1382 ه.ش) تحت‌عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در مورد گنبد سلطانیه باید گفت که این بنا بخش اعظم تزئینات خارجی خود را در طول تاریخ از دست داده، اما قسمت‌های داخلی آن کماکان واجد عناصر ارزشمندی از جمله موزائیک‌ها، نقاشی‌های دیواری و سفالینه‌های لعابی– شیشه‌ای است. برخی باور دارند که سلطانیه را باید به حق رقیب پیشگام تاج‌محل دانست. به هر شکل سازندگان هنرمند تاج‌محل اصول معماری و طرح‌های سنتی ایرانی و بالاخص معماری اوایل دوره مغول را در هم آمیخته و آن را به شکلی کاملا هنرمندانه در تاج‌محل بسط داده‌اند.
سلطانیه و تاج‌محل
از دید سیاحان گذشته
ژان دیولافوا همسر مارسل دیولافوا مهندس و باستان‌شناس معروف است که در سال 1881 میلادی (1260 ه.ش.) به هزینه شخصی از راه ترکیه و قفقاز به ایران سفر و مدت یکسال در مورد ابنیه تاریخی شرق مطالعه کرد. مادام دیولافوا در سفرنامه خود درباره گنبد سلطانیه این‌طور می‌نویسد: «عظمت بنا از داخل گنبد بهتر نمایان است. تماشای این بنای عالی تاثیر مخصوصی دارد و انسان خود را در حضور یک شاهکار صنعتی بزرگ می‌بیند که اجزای آن کاملا با مجموع بنا هماهنگ است. به خوبی آشکار است که استاد هنرمند معمار در فن خود بسیار متبحر بوده و قواعد و معلومات معماری موزون را خوب می‌دانسته است. چندین بار وسعت و ارتفاع بنا را اندازه گرفتیم. منتهی‌الیه گنبد از سنگ فرش کف، 51 متر ارتفاع دارد و عرض آن از هر طرف به 25 متر و نیم می‌رسد و من مخصوصا به این نکات اشاره می‌کنم تا بتوان به اهمیت و ارزش این بنا پی برد.»
جورج ناتانیل کرزن نیز از این بنا تقریبا 10 سال بعد از تاریخ مسافرت خانواده دیولافوا دیدن کرده، اما از دید وی در آن زمان شدت تخریب بنا قابل ملاحظه بوده است. کرزن بعدها یعنی در سال 1891 میلادی (1270 ه.ش) در سمت نایب‌السلطنه هند به این کشور عزیمت کرد و مقدماتی را فراهم ساخت که مقبره مشهور تاج‌محل تعمیر و بازسازی شود. اقدامات وی در تاج‌محل موثر واقع شد، چرا که این بنای مرمرین زیبا در خلال قرن 18 میلادی و پس از آن تقریبا به حال خود رها شده و به‌شدت محتاج تعمیر و رسیدگی بود. روایت‌ها حاکی از آن است که کرزن که به شدت تحت‌تاثیر زیبایی این بنا قرار گرفته بود، با تصویب قانونی دولت هند را موظف به حفظ و مرمت تاج‌محل کرد.
اهمیت سلطانیه و تاج‌محل در گردشگری امروز
تاج‌محل را مرواریدی توصیف کرده‌اند که در واقع شاهد و نمایی زنده از اوج ظرافت و تقارن در معماری است. شاید بتوان این‌طور گفت که حدود 20 هزار هنرمندی که قریب 22 سال در ساخت تاج‌محل ایفای نقش کرده‌اند، بنایی متفاوت ساخته‌اند که حتی امروز هم یکی از پرجاذبه‌ترین مکان‌های توریستی جهان قلمداد می‌شود. بهترین زمان برای بازدید از تاج‌محل بین ماه‌های اکتبر تا مارس (اوایل مهر تا اواخر اسفند) است. قیمت بلیت ورودی تاج‌محل برای توریست‌های خارجی نزدیک 13 دلار است و این میزان برای کسانی که تابعیت یکی از هشت کشور جنوب آسیا را که جزو اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا یا سارک هستند دارند، حدود 9 دلار و برای افراد بومی هند تنها 33 سنت است. تاج‌محل سالانه بین 7 تا 8 میلیون نفر بازدیدکننده دارد که بیشتر از 800 هزار نفر آنها از خارج از کشور هند هستند. با توجه به تعداد قابل توجه بازدیدکنندگان، مدیریت خاصی در راستای کنترل ترافیک ورودی این مکان صورت گرفته است، چنانکه بازدیدکنندگان باید حتما ماشین‌های خود را در پارکینگ‌های مخصوص مجموعه بگذارند و سپس پیاده یا از طریق اتوبوس‌های برقی به طرف مقصد حرکت کنند.
در مورد سلطانیه چنانچه ذکر آن رفت، قالب اصلی گنبد که در شهر سلطانیه پایتخت آن زمان سلسله ایلخانی قرار دارد، به دست مغولان پایه‌ریزی شد. از دید گردشگران نخستین جاذبه فوق‌العاده این بنا متاثر از گنبد مرتفع و فیروزه‌ای آن است که توسط 8 مناره بلند و باریک احاطه شده است. یکی از دلایل اهمیت گنبد سلطانیه این است که این گنبد به احتمال زیاد نخستین نمونه و الگوی باقیمانده از گنبدهای واجد پوشش یا لایه مضاعف در ایران است. متاسفانه تخریب‌های زیادی در خلال قرن‌های 16 و 17 میلادی بر این بنا وارد شده و با وجود اینکه در قرن 19 میلادی این بنا مورد بازسازی قرار گرفت، اما آثار تخریب‌های آن زمان کماکان باقی مانده است. یکی از دلایل تخریب‌ها این است که مشخصا در زمان قاجارها از دشت اطراف سلطانیه به‌عنوان کمپ آموزش ارتش استفاده می‌شد. در محوطه شهر تاریخی سلطانیه حدود 17 نقطه تاریخی وجود دارد که تپه نور، اراضی طالبیه، اراضی مسجد جامع، چلبی اوغلو و... از آن جمله هستند. با توجه به اهمیت این سایت، ظرف سالهای گذشته سرمایه گذاری‌هایی جهت ساخت مراکز اقامتی و زیرساخت‌های لازم در آن انجام گرفته اما ظرفیت پذیرش گردشگر این مجموعه بیشتر وابسته به مراکز اقامتی استان است.
تاریخ : یکشنبه 93/1/31 | 8:53 صبح | نویسنده : یدالله نجفی | نظر
.: Weblog Themes By Pichak :.
